Euskal Jaiaren garrantzia taldearen sorreran

1959an, lehen Euskal Jaia antolatzen hasi ziren eta, noski, txistulariek ere bertan parte hartu zuten. Gainera, inguruko herrietakoei ere deitu zieten: Bergaratik, Oñatitik, Arrasatetik, Aretxabaletatik, Antzuolatik, Azpeitiatik eta Zumarragatik etorri ziren txistulariak Urretxuko taldetxoarekin jotzeko. Guztira, 20 lagun inguru bildu ziren. Goizeko mezaren ondoren elkartu ziren eta kalejira egin zuten denek, ondoren hainbat pieza eskaini zituzten Gernikako Arbola plazan Bergarako Bonifazio Laskurainek zuzenduta. Arratsaldean, berriz, karrozen desfilean hartu zuten parte.

Egun hartakoa Urretxun egindako txistularien lehenengo alardea izan zela esan dezakegu. Herriak gustura hartu zuten txistularien egun hartako jarduna eta bat baino gehiago, tartean baita agintariak ere, txistulari banda edo talde ofizial bat sortzeko aukerez pentsatzen hasi ziren. 

Giroa ere horretarako aproposa zen: Frankismoaren urterik latzenetan herritarretako askok euskal kulturaren eta espresio abertzaleen gosea zeukaten. Eta garai hartan, folklorea zen (dantza taldeak eta txistulari bandak) Errejimenak publikoki onartzen zuen euskal nortasunaren irudi bakarra.

Egia esan, euskararen eta euskal kulturaren aurka gogor egin bazuen ere, txistulari bandei mesede ere egin zien Frankismoak garai hartan, eta horren adibide da Falangearen Gipuzkoako delegazioak 1959ko azaroaren 25ean Urretxuko udaletxera bidali zuen eskutitza. Falangeak eta Gipuzkoako Gobernadore Zibilak txistularien bandak sortu eta sustatzeko ekimena martxan jarria zeukaten eta materiala, uniformeak edota irakasleen soldatak ordaintzeko dirulaguntzak eskaini zizkieten herri guztietako Udalei.

Urretxuko alkateak une hartan ez zegoela txistulari bandarik herrian erantzun zuen; baina Goierri elkartearen laguntzaz, talde bat sortzekotan zebiltzala eta aurrerago jarriko zela harremanetan eurekin laguntza haiek eskatzeko. Eta hala egin zuen, 1960ko abuztuan eskutitza igorri zuen Falangearen delegaziora 12 gazte txistua ikasten ari zirela jakinarazteko eta dirulaguntzak eskatzeko.

Baina ez gaitezen aurreratu. Izan ere, 1959. urtearen amaieran eta 1960.aren hasieran, bilera eta elkarrizketa asko izan ziren gai honen inguruan Urretxun. Txistulari bandaz gainera, mutikoen dantza taldea ere osatu nahi zuten. Luistarren Kongregazioa eta Goierri elkartea ziren ekimen horren bultzatzaileak eta hainbat aldiz bildu ziren udaletxean agintariekin hori guztia martxan jartzeko asmoz. Hona hemen 1960ko otsailean egindako bilera baten aktak dioena:

"Con el fin de que sea pronta realidad la feliz idea de organizar clases de enseñanza de Bailes Vascos y Txistu. Este Ayuntamiento en colaboración con la Sociedad Deportiva Goyerri y Congregación Mariana de Luises, ha decidido formar una comisión para llegar a alcanzar una mayor organización.
Para ello reunidos en el día de hoy con nuestro Sr. Alcalde, la comisión que se compone de:
D. Manuel Beraza
D. Manuel Salegui
D. Félix Azcárate
D. Benito Pildain
D. Lázaro Alcelay
D. Leoncio Arrieta (sic)

ha acordado:

1º Dirigirse a los padres para recibir su conformidad y cooperación.

2º Consultar con los srs.:
D. Isidro Azcárate
D. José Lizarralde
D. Juan José Arocena
para la enseñanza de bailes a los chicos.

3º Dar sobre seguro la enseñanza de txistu sobre los sres.:
D. Leoncio Arrieta (sic)
D. Ramón Esnaola
y consultar con el sr. D. José Gabilondo.

4º Ver la manera de encontrar una persona con capacidad para la enseñanza a los niños.

Villarreal de Urrechua, 18 de Febrero de 1960"

Bilera eta bilera artean, dantza taldean edo txistularien bandan aritu nahi zuten gaztetxoen izenak biltzen ere hasi ziren. Udaletxean gordeta dagoen zerrenda horietako baten arabera, 12 eta 18 urte arteko 68 gaztek eman zuten izena bi taldeetako batean aritzeko.

Hau dena martxan jartzeko prozesuan, Jose Perezi eta Santi Gutierrezi ere deitu zieten bileretara joateko. Hasieran, dantza taldeko txistulari izateko proposatu omen zieten, baina hauek, gazteak izanik, ez zuten "loturarik" nahi. Hala aitortu zuen Santik berak txistu-taldearen 25. urteurrena ospatzeko osatu zuten argitalpenean: asteburuak libre nahi zituzten, mendira joan ahal izaten jarraitzeko. Ondoren, berriz, beste norbaiti txistua jotzen erakusteko prest egongo ote ziren galdetu zieten eta horri baietz erantzun zioten. Are gehiago, bati erakutsi beharrean gazte talde bati erakustea proposatu zuten, hainbat lagunen artetik dantzarientzat joko zuen txistularia ateratzea errazagoa izango zelakoan.

Eta hala, lehenengo txistu eskolak ematen hasi ziren. Luistarren Kongregazioak Auxilio Social eraikina utzi zien entseguetarako eta han biltzen hasi ziren Jose eta Santi egunero euren ikasleekin. Lehenengo talde hartan zeuden, besteak beste, Javier Torres, Jose Lizarralde, Jose Luis Araiztegi, Jose Ramon Sanz, Roberto Salegi eta Jose Antonio Chico. Ez zitzaien asko kostatu txistua jotzen ikastea; izan ere, euretako gehienek bazekiten solfeoa ordurako, hauek ere parrokiako mutikoen abesbatzan (tipleetan) ibilitakoak baitziren.

Bitartean, Ramon Esnaola ere beste taldetxo bati erakusten aritu zen. Etxekoekin hasi zen, hau da, bi alabei eta bost ilobari erakusten. Baina gaztetxo gehiago ere pasa ziren garai haietan Ramonen etxetik, han ematen baitzituen lezioak. Jose Mari Zaldua eta Juan Manuel Kerejeta esate baterako. Batzuek nahiago izaten omen zuten jolasean ibili txistua eta solfeoa ikastera joatea baino, baina Jesusa bere emazteak beti izaten zuen gaileta edo pastatxoren bat gaztetxo haiek motibatzeko.

Lehenago esan bezala, 1960ko abuztuan 12 bat gaztetxo ari ziren txistua ikasten eta irailean bi taldeak, Ramonen ikasleak alde batetik eta Joserekin eta Santirekin aritutakoak bestetik, elkartu eta batera entseatzen hasi ziren. Helburua urte hartako Euskal Jaian denak batera jotzea zen, baina horretarako desfilatzen ikasi behar izan zuten, ez baita gauza bera eserita edo geldik egonda txistua jotzea eta oinez ibilita jotzea. Ederrena pilotaleku zaharrean eta Iparragirre plazan ikasi zuten desfilatzen. Pilotalekuko jardun haiek "gertaera soziala" bezala gogoratzen dituzte beteranoetako batzuk: lanetik aterata, tragoxka bat hartzera joaten ziren frontoira herritarrak eta kuriositatez jarraitzen zituzten gazte hauen aurrerapenak. "Badaukagu txistulari banda" esaten omen zuten haietako askok.

Eta iritsi zen egun handia, Urretxuko txistulariek lehen aldiz jendaurrean jo zuten eguna: 1960ko irailaren 11a, Euskal Jai eguna. Goizeko 06:30eko mezatara baserritarrez jantzita joan behar izan zuten eta handik atera bezain pronto lehenengo kalejira egin zuten, “Alborada de Segura” joaz. Hura amaitu eta lasterrera, inguruko herrietako txistulariak etorri ziren, aurreko urtean bezala, eta denek batera kalejira egin ostean, handiek kontzertua eskaini zuten Gernikako Arbola plazan eguerdi partean.

Arratsaldean, berriz, 16:00etan elkartu ziren denak eta elkarrekin joan ziren karrozen desfilea hasiko zen lekuraino, bertan parte hartzeko. “Elizondo” eta “Santa Cecilia” biribilketak eta “Alborada de Segura” ikasi zituzten egun hartan jotzeko. Desfilea amaitutakoan, berriz, Ederrena pilotalekuan egin zen jaialdian parte hartu zuten eta , ondoren, erromeria izan zegin zuten kaleetan eta tabernaz taberna.

Jende aurreko lehen emanaldia izan zen hau eta, beraz, ofizialki 1960ko irailaren 11a hartzen da Urretxuko Txistulari Taldearen sorrera egun gisa.

Zirrara handia sortu zuen txistulari taldearen irudiak bai herritarrengan bai kanpotarrengan: 20 - 25 ume eta gaztez osatutako txistulari taldea zeukan Urretxuk; ez zegoen horrelako talderik Euskal Herri osoan. Herri gehienek hiruzpalau laguneko txistulari bandak izaten zituzten eta, garai bateko danbolinteroen gisa, udaleko lanpostua zeukaten. Baina halako talde handi eta gazterik ez zegoen inon.